Γεώργιος Τσιγάρας Πηγή: Ι.Π.Ε.Τ. © Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης

εκτύπωση θέματος

Θέση: Ο ναός βρίσκεται στο χωριό Φέρραι, τη βυζαντινή Βήρα, 28 χιλιόμετρα βόρεια της Αλεξανδρούπολης.
Το Μνημείο: Ο ναός της Παναγίας της Κοσμοσώτειρας είναι το καθολικό της μονής που κτίστηκε το έτος 1152 από τον αδελφό της Άννας Κομνηνής, το Σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, γιο του αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ Κομνηνού. Στο ναό της Παναγίας Κοσμοσώτειρας, ένα από τα λαμπρότερα μνημεία της Δυτικής Θράκης που έχουν σωθεί από τη Βυζαντινή περίοδο, έχει ταφεί ο Ισαάκιος και ο τάφος του βρίσκεται κάτω από τον ΒΔ. τρουλλίσκο.
Από αρχιτεκτονική άποψη το μνημείο ανήκει στον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς ναού. Ο μεγαλοπρεπής δωδεκάπλευρος κεντρικός τρούλλος του με τα ισάριθμα παράθυρα, δορυφορείται από τέσσερις μικρότερους. Στηρίζεται σε τέσσερις μεγάλους κίονες με κιονόκρανα τα οποία κοσμούνται με ανθέμια. Η κεντρική κόγχη (αψίδα) είναι πεντάπλευρη ενώ οι παράπλευρες είναι τετράπλευρες. Ο νάρθηκας του καθολικού δε σώζεται.
Εσωτερικά κοσμείται από εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες που χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα και εκτελέστηκαν από Κωνσταντινοπολίτες ζωγράφους που έφερε στα Βήρα ο επιφανής χορηγός του μνημείου Ισαάκιος Κομνηνός.
Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού, που δε σώζεται ακέραιο, ακολουθεί σε γενικές γραμμές τις βασικές αρχές που διαμορφώθηκαν στα χρόνια των Μακεδόνων, παρουσιάζει όμως και ορισμένες ενδιαφέρουσες ιδιαιτερότητες. Το θέμα της Κοινωνίας των Αποστόλων τοποθετείται στην πρόθεση του Ιερού Βήματος και όχι στην κόγχη. Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου εικονογραφείται στα μέτωπα των ποδαρικών που βλέπουν προς το Ιερό Βήμα και εντάσσεται στον κύκλο του Ακαθίστου Ύμνου. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η τοποθέτηση του θέματος των συλλειτουργούντων ιεραρχών, όχι στην κατώτερη ζώνη της κόγχης του Ιερού Βήματος, όπως συνηθίζεται την εποχή αυτή, αλλά σε ομάδες έξι μορφών στο βόρειο και νότιο τοίχο του κυρίως ναού. Στο διακονικό εικονογραφούνται έξι ιεράρχες, όπως οι άγιοι Γρηγόριος Διάλογος, Σίλβεστρος, Βικέντιος, Ρωμύλος, Ονησιφόρος και Γρηγόριος ο Μέγας, ιεράρχες άγιοι που ανήκουν στο πρεσβυγενές πατριαρχείο της Ρώμης. Η συγκέντρωση των ιεραρχών της Εκκλησίας της Παλαιάς Ρώμης σ’ ένα χώρο οδήγησε παλαιότερα στην υπόθεση ότι και ιεράρχες εκπρόσωποι των άλλων πρεσβυγενών πατριαρχείων είναι πιθανό να εικονίζονταν σε άλλα σημεία της ζωγραφικής επιφάνειας του μνημείου. Από το εικονογραφικό θέμα των δώδεκα συνολικά συλλειτουργούντων ιεραρχών ενδιαφέρον παρουσιάζει τόσο η επιλογή των συγκεκριμένων ιεραρχών, όσων από αυτούς μπορούν να ταυτιστούν με βάση τα φυσιογνωμικά τους χαρακτηριστικά, όσο και η ερμηνεία της θέσης τους στο εικονογραφικό πρόγραμμα του μνημείου. Η απάντηση στο ερώτημα της ταυτότητας των μορφών φαίνεται ευχερέστερη, αφού θεωρείται ότι απεικονίζονται από το ζωγράφο, ενδεχομένως με την υπόδειξη του κτήτορα, ιεράρχες, όπως ο Μέγας Βασίλειος και ο άγιος Νικόλαος Μύρων στο βόρειο τοίχο και οι άγιοι Γρηγόριος Νύσσης, Γρηγόριος Θεολόγος ή Μέγας Αθανάσιος, που έδρασαν στα πρεσβυγενή πατριαρχεία Κωνσταντινουπόλεως και Αλεξανδρείας. Όσο δε αφορά στο δεύτερο ερώτημα, στη θέση τους δηλαδή στο εικονογραφικό πρόγραμμα, έχει υποστηριχθεί ότι η πομπή των ιεραρχών δεν προεκτεινόταν μέχρι την αψίδα του Ιερού Βήματος, αλλά περιοριζόταν ψηλά στο βόρειο και νότιο τοίχο του μνημείου. Δε μπορεί όμως να υποστηριχτεί με βεβαιότητα αν η πομπή των ιεραρχών κατευθυνόταν προς ένα κεντρικό θέμα της αψίδας, το Μελισμό ή την Κοινωνία των Αποστόλων, ή όχι.
Στις εικονογραφικές ιδιαιτερότητες του μνημείου εντάσσονται και οι μορφές στρατιωτικών αγίων που τοποθετούνται ανά δύο ανάμεσα στα τοξωτά παράθυρα στο βόρειο και νότιο κλίτος και ταυτίζονται, σύμφωνα με τα φυσιογνωμικά τους χαρακτηριστικά με μέλη της οικογένειας των Κομνηνών. Το στοιχείο αυτό δεν είναι ασυνήθιστο· προσωπογραφίες των Κομνηνών υπήρχαν σε αρκετά δημόσια κτήρια, όπως στη Μονή Παντοκράτορος στην Κωνσταντινούπολη. Αλλά και στο τυπικό της Κοσμοσώτειρας αναφέρεται ότι μέσα στο ναό υπήρχαν απεικονίσεις των γονέων του Ισαακίου. Παλαιότερα οι στρατιωτικοί αυτοί άγιοι, παρόλο που απουσιάζουν οι επιγραφές, ταυτίστηκαν με τους αγίους Δημήτριο και Θεόδωρο Τήρωνα στη βόρεια πλευρά και Θεόδωρο Στρατηλάτη και Μερκούριο στη νότια. Κατά την άποψη του Χ. Μπακιρτζή ο άγιος Θεόδωρος Τήρων αποδίδει τη μορφή του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού, στηρίζει δε την άποψή του αυτή σε ανάλογες απεικονίσεις του Αλεξίου σε μικρογραφίες του χειρογράφου 666 (12ος αιώνας) της Βιβλιοθήκης του Βατικανού. Ο άγιος Θεόδωρος Στρατηλάτης απεικονίζει τον πρωτότοκο γιο και διάδοχο του Αλεξίου, Ιωάννη Β΄ Κομνηνό, τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του οποίου μας είναι γνωστά από την απόδοσή του στο ψηφιδωτό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Ο άγιος Μερκούριος είναι, κατά την άποψη του Χ. Μπακιρτζή, ο κτήτορας του ναού Ισαάκιος Κομνηνός, αφού τα φυσιογνωμικά του χαρακτηριστικά είναι πανομοιότυπα σχεδόν με την απεικόνισή του στο ψηφιδωτό του νάρθηκα της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη. Η τέταρτη μορφή, ο νέος και αγένειος στρατιωτικός άγιος, είναι δυνατό να απεικονίζει τον δευτερότοκο γιο του Αλεξίου, τον Ανδρόνικο Κομνηνό, ο οποίος πέθανε το έτος 1130/31, νέος, σε ηλικία 39 ετών, και σύμφωνα με τη μαρτυρία του Μιχαήλ Ιταλικού ήταν ένα «ζωντανό άγαλμα του θεού Άρη».
Στους ενδιάμεσους χώρους, ανάμεσα από τα παράθυρα των τυμπάνων των γωνιακών τρούλων, τοποθετούνται μορφές από την Παλαιά Διαθήκη. Στο νοτιοδυτικό τρούλο έχει σωθεί η μορφή του Χριστού, ενώ στις εσωτερικές επιφάνειες των θόλων και των ενδιάμεσων τοίχων τοποθετούνται σκηνές από το χριστολογικό και θεομητορικό κύκλο.
Από τεχνοτροπική άποψη οι τοιχογραφίες με τις ενιαίες χρωματικές επιφάνειες, το μεγάλο μέγεθος, τις ήρεμες και ιεροπρεπείς κινήσεις των προσώπων, την ασκητικότητα και τη μεγαλοπρέπεια που αποπνέουν δίνουν την εντύπωση ότι οι ζωγράφοι, εκτός από καλλιτεχνική δεινότητα, είχαν βαθιά θεολογική γνώση, κινούνταν μέσα στα θεολογικά και πνευματικά πλαίσια της εποχής των Κομνηνών, πλαίσια που εν πολλοίς διαμόρφωσαν μέλη της οικογένειας του χορηγού του μνημείου. Αποτελούν δε ένα από τα χαρακτηριστικότερα δείγματα εικονογραφίας του 12ου αιώνα της σχολής της Κωνσταντινούπολης.
Το οικοδομικό συγκρότημα της μονής ήταν οχυρωμένο με εξάπλευρο τείχος με έξι πύργους, από τους οποίους σήμερα σώζονται μόνο οι τρεις. Ο νοτιοανατολικός πύργος, με την επιμελημένη τοιχοποιΐα από πελεκητές πέτρες, είναι ο καλύτερα διατηρημένος. Εξωτερικά είναι τετράπλευρος και εσωτερικά κυκλικός, ενώ διατηρείται η σκάλα που οδηγεί στο παρατηρητήριο. Η μονή διέθετε τρεις πύλες. Η κύρια πύλη βρισκόταν πιθανότατα στη βόρεια πλευρά του συγκροτήματος, και οι άλλες δύο στα ανατολικά και δυτικά. Δεν γνωρίζουμε την ακριβή θέση της τράπεζας και των άλλων βοηθητικών χώρων της μονής.
Έξω από τον φρουριακής μορφής περίβολο της Μονής, ο αυτοκράτορας Ισαάκιος ίδρυσε το ναό του Αγίου Προκοπίου με σκοπό την εξυπηρέτηση των λατρευτικών αναγκών των κατοίκων της Βήρας. Τον οικισμό στόλισε ο Ισαάκιος και με άλλα οικοδομήματα, όπως υδραγωγείο, από το οποίο σώζονται σήμερα δυο μεγαλοπρεπείς καμάρες, γέφυρες, λουτρό, νερόμυλο, νοσοκομείο και βιβλιοθήκη.
Βιβλιογραφία: Μ. ΓΕΔΕΩΝ, Το τυπικόν της μονής της Θεοτόκου Κοσμοσωτείρας, Εκκλησιαστική Αλήθεια 13 (1898) 112-115· L. PETIT, Typicon du monastère de la Kosmosotira près d’ Ainos (1152), Izvĕstija Russkago Archeologičeskago Instituta v Konstantinopolĕ 13 (1908)· A. K. ΟΡΛΑΝΔΟΣ, Τα βυζαντινά μνημεία της Βήρας, Θρακικά 4 (1933)• Α. Κ. ΟΡΛΑΝΔΟΣ, Προσθήκαι εις τα περί του βυζαντινού ναού της Θρακικής Βήρας, Επιτύμβιον Χρήστου Τσούντα, Αρχείον Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού (Παράρτημα τόμ. 6), Αθήναι 1941· Η. J. KISSLING, Beiträge zur Kenntnis Thrakiens im 17. Jh. (Abhandlungen für die Kunde des Morgenlandes 32/3), Wiesbaden 1956• ΑΧ. Θ. ΣΑΜΟΘΡΑΚΗΣ, Λεξικόν Ιστορικόν και Γεωγραφικόν της Θράκης, Αθήναι 1963• Δ. Σ. ΠΟΙΜΕΝΙΔΗΣ, Οι αρχαιότητες της Θράκης και η εγκατάλειψή τους, Θρακικά Χρονικά 4 (1964)· Δ. Δ. ΖΑΓΚΛΗΣ, Όρια και πόλεις της Αρχαίας Θράκης, Αρχείον Θράκης 34 (1969)• Ι. Η. ΒΟΛΑΝΑΚΗΣ, Ο βυζαντινός ναός της Θεοτόκου Κοσμοσωτείρας της Βήρας (Φερών-Θράκης), Αλεξανδρούπολις 1975• C. ASDRACHA, La région de Rhodopes aux XIIIe et XIVe siècles, Aθήνα 1976• Χ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ, Ο εσωτερικός χώρος και το μυστικό νόημα της τοιχοδομίας της Κοσμοσώτειρας στα Φέρραι, Γνωριμία, Ιούλιος-Αύγουστος 1977· Χ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ, Μακεδονία-Θράκη, Φέραι, Μονή Παναγίας Κοσμοσώτειρας, Αρχαιολογικόν Δελτίον 32 (1977), Β2 Χρονικά• Κ. Ε. ΤΣΟΥΡΗΣ, Τα υδραγωγεία και ο νερόμυλος των Φερών Έβρου, Θρακικά Χρονικά 34 (1978)· J. DARROUZES, Les Regestes des Actes du Patriarchat de Constantinople, τόμ. I, Les Actes des patriarches, Fasc. V, Paris 1977, Fasc. VI, Paris 1979, αριθμ. 2010, 2155· Μ. ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ, Τέχνη, Μεσοβυζαντινή τέχνη (1071-1204), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Θ΄, Αθήνα 1979• C. ASDRACHA, Les Rhodopes au XVe siècle: Administration et prosopographie ecclésiastiques. Aνάτυπο από το περιοδικό Byzantinische und Neugriechische Jahrbücher 23 (1979)· C. ASDRACHA-CH. BAKIRTZIS, Inscriptions byzantines de Thrace (VIIIe-XVe siècles), Αρχαιολογικόν Δελτίον 35 (1980), Μελέτες· Κ. ΒΑΡΖΟΣ, Η γενεαλογία των Κομνηνών, τόμ. Α΄, Θεσσαλονίκη 1984· Ν. ΖΗΚΟΣ, Βυζαντινό Οδοιπορικό στη Θράκη, Αρχαιολογία 13, Νοέμβριος 1984· N. ŠEVČENKO, The Tomb of Isaac Komnenos at Pherrai, Greek Orthodox Theological Revue 29 (1984)· R. OUSTERHOUT, Where was the Tomb of Isaac Komnenos? Eleventh Annual Byzantine Studies Conference, Abstracts of Papers, Toronto 1985· ST. SINOS, Die Klosterkirche der Kosmosoteira in Bera (Vira), (Byzantinisches Archiv 16), München 1985• R. OUSTERHOUT, St. Sinos, Die Klosterkirche der Kosmosotteira in Bera (Vira), (Byzantinisches Archiv 16), München 1985, Bιβλιοκρισία, Speculum 63,1 (1988)· Χ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ, Η αρχαιολογική έρευνα των Παλαιοχριστιανικών και Βυζαντινών μνημείων στη Θράκη. Συμπεράσματα και προοπτικές, Η Ιστορική, Αρχαιολογική και Λαογραφική ΄Ερευνα για τη Θράκη, Ξάνθη – Κομοτηνή - Αλεξανδρούπολη 5-9 Δεκεμβρίου 1985, (Αφιέρωμα στο Γ. Μπακαλάκη), Θεσσαλονίκη 1988· Χ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ, Παρατηρήσεις σε παραστάσεις ιεραρχών στο καθολικό της Μονής Παναγίας Κοσμοσώτειρας στη Βήρα, Βyzantinische Forschungen 14,1 (1989), 14,2, πίν. 97-102• Μ. PANAGIOTIDI, The Wall-Paintings in the Church of the Virgin Kosmosoteira at Ferai (Vira) and Stylistic Trends in 12th Century Painting, Byzantinische Forschungen 14,1 (1989), 14,2 (1989), πίν. 130-189• ΣΤ. ΣΙΝΟΣ, Η μονή της Κοσμοσωτείρας της Βήρας και η ιστορία του οικισμού της κατά τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους, Αφιέρωμα στον καθηγητή Γ. Μπακαλάκη, Θρακική Επετηρίδα 7 (1987-1990)• Χ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ, Περί της χρονολογήσεως των τοιχογραφιών της Κοσμοσωτείρας, ΙΗ΄ Διεθνές Συνέδριο Βυζαντινών Σπουδών, Μόσχα 1991, Περιλήψεις ανακοινώσεων, ΙΙ· Μ. ΚΟΥΚΟΣ, Στα βήματα του Ορφέα. Οδοιπορικό στη Θράκη, Αλεξανδρούπολη 1991· P. SOUSTAL, Thrakien (Τhrake, Rodope und Haimimontos), Tabula Imperii Byzantini 6, Wien 1991• X. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ, Στρατιωτικοί άγιοι ή μέλη της οικογένειας του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού; Πεζά κείμενα με τίτλο Αρχαιολογικαί μελέται β΄ έκδοση συμπληρωμένη με άλλες ιστορίες, Αθήνα 1993• Γ. Κ. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ, Τυπικόν Ισαακίου Αλεξίου Κομνηνού της Μονής Θεοτόκου της Κοσμοσώτειρας (1151/52), Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Θρακική Βιβλιοθήκη 3, Κομοτηνή 1994· Χ. ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΣ, Βυζαντινή Θράκη, Θράκη, Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Ανατ. Μακεδονίας-Θράκης, Αθήνα 1994• Π. Α. ΓΕΩΡΓΑΝΤΖΗΣ, Θρακών Πάθη, 1, 250-1453 μ.Χ., Ξάνθη 1997· Γ. ΒΟΓΙΑΤΖΗΣ, Η πρώιμη Οθωμανοκρατία στη Θράκη. Άμεσες δημογραφικές συνέπειες, Θεσσαλονίκη 1998.