Οδηγός Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης

Το μεγαλύτερο και αρχαιότερο αρχιτεκτονικό έργο της Κομοτηνής είναι το βυζαντινό της κάστρο, που σώζεται σήμερα σε περιορισμένα τμήματα. Ανεγέρθηκε από την πρωτοβυζαντινή περίοδο, τον 4ο αι. μ.Χ., από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α΄ (379-395 μ.Χ.) στην στρατηγική θέση της σημερινής Κομοτηνής, επειδή ελέγχει την μία από τις τρεις εξόδους της οροσειράς της Ροδόπης προς το Αιγαίο και βρισκόταν επί της Εγνατίας οδού. Το κάστρο καταστράφηκε μερικώς από τους Τούρκους κατά την άλωση της πόλης το 1363 από τον ανεξάρτητο πολεμιστή, εξισλαμισμένο βυζαντινό άρχοντα Εβρενός Μπέη και το 1910 οι Βούλγαροι κατεδάφισαν τους πύργους και μεγάλο μέρος του. Ήταν τετράπλευρο, είχε τέσσαρες εισόδους, 16 πύργους, ύψος 9.60 μ. και περιέκλειε την βυζαντινή πόλη (τα Κουμουτζηνά), με βυζαντινό ναό που μαρτυρείται από το 1548, στα θεμέλια του οποίου είναι σήμερα κτισμένος από το 1800 ο μητροπολιτικός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.
Η Κομοτηνή αποτέλεσε την πρώτη έδρα του Εβρενός Μπέη, ο οποίος έχτισε και το σωζόμενο Ιμαρέτ του Εβρενός Μπέη, το αρχαιότερο οθωμανικό μνημείο της Ευρώπης, κτισμένο το 1370-1380, χαρακτηριστικής τυπολογίας τύπου Τ της πρώϊμης οθωμανικής αρχιτεκτονικής των τεμενών. Αποτελούσε τόπο συγκέντρωσης και ορμητήριο των αχήδων, οι οποίοι ήταν μέλη τουρκικής αδελφότητας, που λόγω των εξαιρετικών τους ικανοτήτων, είχαν επιφορτισθεί από τους σουλτάνους Μουράτ Α’ και Βαγιαζήτ Α΄ την διεκπεραίωση του προγράμματος εξισλαμισμού της Θράκης στην πρώϊμη οθωμανική περίοδο. Σήμερα λειτουργεί ως εκκλησιαστικό μουσείο.
¶λλο σημαντικό αρχιτεκτονικό μνημείο της οθωμανικής περιόδου είναι το Γιενί τζαμί, μικρό, αλλά πλούσιο τέμενος, με μια τετράγωνη αίθουσα προσευχής, που καλύπτεται με έναν μοναδικό θόλο. Ιδρύθηκε από τον Εκμεκτσίογλου Αχμάντ Πασά, υπουργό των Οικονομικών των Σουλτάνων Αχμάντ Α΄ και Οσμάν Β΄ στις πρώτες δεκαετίες του 17ου αι., η δε κατασκευή του πραγματοποιήθηκε στο διάστημα μεταξύ 1600 και 1618. Στα τέλη της οθωμανικής περιόδου αναμορφώθηκε μορφολογικά υπό την επίδραση της αισθητικής του νεοκλασσικισμού. Χαρακτηριστικό μνημείο του οθωμανικού εκσυγχρονισμού είναι ο Πύργος του Ωρολογιού, έργο του 1884, αφιέρωμα του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ, μνημείο στο οποίο έγιναν αρχιτεκτονικές επεμβάσεις στην δεκαετία του 1950.
Στην Κομοτηνή υπάρχουν αρχοντικά παραδοσιακής θρακικής αρχιτεκτονικής της όψιμης οθωμανικής περιόδου τα παλαιότερα, όπως το αρχοντικό Πεϊδη, σπίτι εμπόρου, όπου φαίνεται η διαρρύθμιση και διακόσμηση ενός αστικού σπιτιού στα μέσα του 19ου αι., αλλά και η αρχική ισόγεια κατοικία του ιδιοκτήτη. Υπάρχουν επίσης νεώτερα νεοκλασσικά, εκλεκτικιστικά ή με επιδράσεις μπαρόκ από τα μέσα του 19ου-αρχές του 20ου αι., όπως η Ελληνική Σχολή Νέστορα Τσανακλή και τα αρχοντικά Ζ.Α. Τσανακλή, Ζ. Στάλλιου, Μαλλιόπουλου και Ζωγράφου. Μετά το 1924 εμφανίσθηκε στην Κομοτηνή και το θρακικό προσφυγικό σπίτι, με την εγκατάσταση εκεί προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής.

Πηγές: http://www.culture.gr, Χ. Μελκίδη, Τα μουσουλμανικά μνημεία της Ξάνθης και η συμβολή τους στην πολεοδομική εξέλιξη της πόλης, Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, 1999, Γ. Βογιατζής, Η πρώιμη οθωμανοκρατία στην Θράκη, άμεσες δημογραφικές συνέπειες, Έκδ. Ηρόδοτος 1998, , M. Kiel, Studies on the Ottoman architecture of the Balkans, Έκδ. Variorum, Hampshire 1990, Μ. Αναγνωστίδης, “ Μελέτη αναστήλωσης και αναπαλαίωσης κτιρίου του Λαογραφικού Μουσείου Κομοτηνής”, Θρακική Επετηρίδα, 1, Κομοτηνή 1980, σσ. 307-312.