Οδηγός Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης

Πόλη-ζωντανό μνημείο ιστορίας, αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας, που άκμασε την όψιμη βυζαντινή περίοδο για λόγους στρατηγικούς, αλλά και τον 19ο-αρχές του 20ου αι., εξαιτίας της μεγάλης ανάπτυξης της οικονομίας του καπνού. Περίπου το 1/3 της Ξάνθης αποτελεί τον διατηρητέο, παραδοσιακό της οικισμό, με αυθεντική, αμιγώς διατηρούμενη συγκρότηση στην χώρα, με πλήθος αρχοντικών και σημαντικών κτηρίων. Περιλαμβάνει στην βορειότερη και πιό οχυρή θέση την “Παληά Ξάνθη”, δηλ. τμήμα της σωζόμενης ως προς την έκταση βυζαντινής οχυρωμένης πόλης, και όλο το υπόλοιπο μέρος του αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι από την σταδιακή επέκταση της πόλης κατά την μεταβυζαντινή περίοδο μέχρι τις αρχές του 20ου αι. Ο παραδοσιακός οικισμός έχει αναδομηθεί σημαντικά μετά το 1830, καθώς δύο μεγάλοι σεισμοί το 1823 προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές.
Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του δομημένου περιβάλλοντος στην Ξάνθη είναι η ιστορία και η διαπολιτισμικότητα ως συνιστώσες της συγκρότησης του χώρου, η ποικιλία των αρχιτεκτονικών τύπων και η δημιουργική σύνθεση πολλών διαφορετικών αισθητικών ρευμάτων στην μορφολογία του παραδοσιακού οικισμού και των μνημείων.
Το μεγαλύτερο και αρχαιότερο αρχιτεκτονικό έργο της πόλης είναι οι βυζαντινές οχυρώσεις, με τμήματα της ακρόπολης, που διατηρείται στην κορυφή του λόφου της Μονής Παμμεγίστων Ταξιαρχών, βόρρεια της πόλης. Η ακρόπολη συνδεόταν, με βάση επισημανθέντα στοιχεία, κατά την Χ. Μελκίδη με το ευρύτερο οχυρωματικό σύστημα της πόλης και το πολεοδομικό της συγκρότημα, ο δε σημερινός οδικός άξονας των οδών Πυγμαλίωνα Χρηστίδη-Υδραγωγείου (Ουζούν Σοκάκ = Μακρύς δρόμος κατά την οθωμανική ονομασία), που διασχίζει την Παληά Ξάνθη από νότο προς βορρά, διατηρεί τα βασικά χαρακτηριστικά της βυζαντινής «μέσης» ή «βασιλικής οδού», που ένωνε την κύρια πύλη των τειχών με την ακρόπολη. Στις οχυρώσεις κατά τον ακαδημαϊκό Νίκο Μουτσόπουλο εντάσσεται και το σωζόμενο Καθολικό της Μονής Παμμεγίστων Ταξιαρχών, χρονολογημένο από τον ίδιο τον 9ο αι. , λόγω της πεταλόμορφης μορφής της μεσαίας κόγχης στην ανατολική πλευρά του κτηρίου.
Μεγάλης κλίμακας αρχιτεκτονικό έργο είναι το φράγκικο πολεοδομικό συγκρότημα, οχυρωμένη πόλη-κάστρο μέσα στον παληό, οχυρωμένο βυζαντινό οικισμό. Είναι ρωμανικής (γαλλικής και ιταλικής) αρχιτεκτονικής τυπολογίας, κατασκευής και μορφολογίας και αποδίδεται από την μελετήτρια Χ. Μελκίδη στους Σταυροφόρους της Δ’ Σταυροφορίας υπό τον Γοδεφρείδο Βιλεαρδουϊνο, στην διάρκεια της κατοχής της πόλης απ’ αυτούς στο διάστημα 1204-1225. Περιλάμβανε οχυρωμένο πυρήνα και τρείς οχυρωματικούς περιβόλους σε τετράπλευρο μάλλον σχήμα. Σήμερα σώζεται ο οχυρωμένος πυρήνας με νεώτερα κτήρια πάνω σε ορισμένα από τα παλιά, καθώς και ορατά τμήματα του τρίτου (εξωτάτου) οχυρωματικού περιβόλου.
Η κεντρική πλατεία της πόλης αποτελούσε την υπαίθρια εβδομαδιαία αγορά στην οθωμανική περίοδο, γύρω από την οποία, μετά την αναβάθμιση της πόλης σε πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας το 1870, είχε διαμορφωθεί το παραδοσιακό ισλαμικό της κέντρο. Στοιχείο του τελευταίου είναι ο σωζόμενος πύργος του Ωρολογιού, της ίδιας χρονολογίας, αφιέρωμα του Ξανθιώτη αριστοκράτη Χατζή Εμίν Αγά, μνημείο της αλλαγής των παραγωγικών σχέσεων στην πόλη και της προσπάθειας εκσυγχρονισμού της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Οι εκκλησίες της παληάς πόλης είναι βασιλικές που ανακατασκευάσθηκαν το πρώτο μισό του 19ου αι. πάνω σε προϋπάρχουσες. Ο ναός των Δώδεκα Αποστόλων είναι μνημείο του δεύτερου μισού του 19ου αι. Τα τζαμιά της πόλης (=χώροι προσευχής των σουννιτών μουσουλμάνων) είναι αρχιτεκτονικά έργα από τον 16ο αι. (Αχριάν Τζαμί) ως τις αρχές του 20ου αι., τυπολογίας της κλασσικής και όψιμης οθωμανικής περιόδου. Υπάρχει ένας μπεκτασσικός τεκκές (χώρος λατρείας των ετεροδόξων μουσουλμάνων Μπεκτασσήδων) και ένας σουννιτικός τεκκές Μεβλεβήδων ή Νακσημπεντήδων, όπου στεγάζεται η μουφτεία της Ξάνθης (=θρησκευτική αρχή της τοπικής μουσουλμανικής κοινότητας). Υπάρχει επίσης λουτρό οθωμανικής αρχιτεκτονικής τυπολογίας και μορφολογίας του 16ου αι., που διασώζεται σε κατοικία πίσω από το Μητροπολιτικό Μέγαρο της Ξάνθης.
Οι καπναποθήκες της Ξάνθης, που δημιουργήθηκαν από το 1860 και ύστερα, με χαρακτηριστική αρχιτεκτονική, επηρεασμένη από την δυτικοευρωπαϊκή βιομηχανική αρχιτεκτονική του τέλους του 19ου αι., είναι σημαντικά έργα που σφράγισαν την ιστορία και την φυσιογνωμία της πόλης, επιδρώντας στην μορφολογία κοσμικών και θρησκευτικών ακόμη κτηρίων, όπως το Τζαμί της οδού Σκρά και ο μεντρεσσές (=ιεροσπουδαστήριο) του τεμένους Σούννε. Δεκαπέντε περίπου απ’ αυτές έχουν χαρακτηρισθεί ως κτήρια διατηρητέα ως σήμερα.
Χαρακτηριστικά ήταν τα χάνια της Ξάνθης, συνολικά πενήντα πέντε (55), από τα οποία ελάχιστα σώζονται σήμερα.
Όλα τα αισθητικά ρεύματα της νεότερης εποχής υπάρχουν σε εντυπωσιακές συνθέσεις στα κτήρια του παραδοσιακού οικισμού και στα θρησκευτικά μνημεία όλων των θρησκειών: η παραδοσιακή θρακική αρχιτεκτονική αλλά και αυτή του ευρύτερου βορειοελλαδικού και βαλκανικού χώρου, το μπαρόκ, το ροκοκό, το τουρκομπαρόκ, ο νεοκλασσικισμός, η γοτθική και η δυτικοευρωπαϊκή βιομηχανική αρχιτεκτονική του 19ου αι. Τέλος, σημαντικά και αξιόλογα δείγματα του προσφυγικού σπιτιού, της αστικής δηλαδή αρχιτεκτονικής της κατοικίας των προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής, συχνά με επιδράσεις του κινήματος του μοντερνισμού σώζονται στις αντίστοιχες περιοχές των προσφυγικών συνοικιών βορειοδυτικά του κέντρου της πόλης.

Πηγές: Χ. Μελκίδη, η ίδια, «Παρατηρήσεις πάνω στον πολεοδομικό χάρτη του παραδοσιακού οικισμού της Ξάνθης», Θρακικά Χρονικά, Ξάνθη, τ. 43/ 1989, σ.σ.139-174., η ίδια, «Κοινωνικές ανακατατάξεις και επιπτώσεις τους στην πολεοδομική εξέλιξη της Ξάνθης κατά την Οθωμανική περίοδο»,Θρακικά Χρονικά, Ξάνθη, τ. 45/1991, σ.σ.13-28, η ίδια, Τα μουσουλμανικά μνημεία της Ξάνθης και η συμβολή τους στην πολεοδομική εξέλιξη της πόλης, Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, 1999, I. Bıçakçı, Yunanistan’da Türk mimari eserleri, Istanbul: Islam Tarih, Sanat ve Kulturunu Arastirma Vakfi, 2003, Π. Γεωργαντζής, Τα ιερά προσκυνήματα της Ξάνθης, ‘Εκδ. Ι. Μ. Ξάνθης, Ξάνθη 1980, ο ίδιος, «Τα χάνια της Ξάνθης και η συμβολή τους στην διαμόρφωση της πόλης», Θρακικά Χρονικά, Ξάνθη, τ. 38/1983, ο ίδιος, Συμβολή εις την Ιστορίαν της Ξάνθης, Ξάνθη 1976, Ε. Παπαθανασίου, «Λουτρών οθωμανικών χρόνων στην Παλαιά Πόλη της Ξάνθης», Περί Θράκης, , Έκδ. Πολιτιστικού Αναπτυξιακού Κέντρου Θράκης Ξάνθη, τ. 3/2003, σ.σ.285-295, Δ. Μανδαλόζης, Γ. Ρουκούνης, Μ. Γιαννοπούλου Ρουκούνη, «Οι καπναποθήκες της Ξάνθης», Θρακικά Χρονικά, Ξάνθη, τ. 45 /1991, Β. Μιρμίρογλου, Οι Δερβίσσαι, Έκδ. Εκάτη, Αθήνα, Ιερά Μητρόπολη Ξάνθης και Περιθεωρίου-Μουφτεία Ξάνθης, Συλλογικό έργο, Θρησκευτικά Μνημεία στο Νομό Ξάνθης, εκδ. Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, Ξάνθη 2005.