Οδηγός Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης

Η Καβάλα, αναπτυγμένη πάνω στο σταυροδρόμι των χερσαίων και θαλάσσιων δρόμων που ενώνουν από την αρχαιότητα την βαλκανική ενδοχώρα με την Μεσόγειο και την Εγνατία οδό, εξασφάλισε, χάρη στην στρατηγική της θέση και την σπουδαιότητα του λιμανιού της, διαχρονική παρουσία και ανάπτυξη μέχρι σήμερα. Αυτοί όμως οι ίδιοι λόγοι, η συνέχεια δηλαδή της ζωής και ανάπτυξης στον ίδιο τόπο, είναι η κύρια αιτία, που τα νεώτερα χρόνια δεν επέτρεψε την διάσωση, ως σύνολο, της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας της πόλης. Ο ιστορικός διατηρητέος πυρήνας της είναι η Παλιά Καβάλα, με την συνοικία της Παναγίας πάνω στην βραχώδη χερσόνησο, όπου σώζονται κτήρια παραδοσιακής αρχιτεκτονικής (βλ. θρακική αρχιτεκτονική, το μακεδονίτικο σπίτι). Περικλείεται από τείχος στην ίδια θέση περίπου με τις οχυρώσεις της αρχαίας Νεάπολης, ανακαινισμένο πρώτα στην εποχή του Ιουστινιανού για προστασία της βυζαντινής Χριστούπολης και αργότερα, το 926 μ. Χ. από τον στρατηγό Βασίλειο τον Κλάδωνα. Στο ψηλότερο σημείο του βράχου υπάρχει η ακρόπολη. Το κάστρο ξαναχτίσθηκε το 1425 από τους Οσμανλήδες, πάνω στα ερείπια του βυζαντινού. Δίπλα στην θάλασσα και σε συνάφεια με την οχυρωμένη πόλη, σώζεται το σημαντικότερο στοιχείο του παλιού, ισλαμικού της κέντρου, το γνωστό Ιμαρέτ της Καβάλας (Ιμαρέτ = πτωχοκομείο, αλλά και συγκρότημα ισλαμικών δημοσίων κοινωφελών κτηρίων, όπως εδώ), το οποίο χτίσθηκε το 1817 από τον Καβαλιώτη βαλή της Αιγύπτου και ιδρυτή της τελευταίας Αιγυπτιακής δυναστείας Μουχαμάντ Αλή (1805-1848). Το Ιμαρέτ της Καβάλας ανεγέρθηκε με τις προσόδους της Θάσου, που παραχωρήθηκαν στον Μουχαμάντ Αλή από τον σουλτάνο. Καταλαμβάνει έκταση 4.200 τ.μ., είναι διαταγμένο γύρω από τέσσαρες αυλές και αποτελεί το πιο σύνθετο μνημειακό συγκρότημα της Καβάλας, με μικρό τζαμί, βιβλιοθήκη και σπουδαστήριο. Περιλαμβάνει επίσης δύο μεντρεσσέδες (= ισλαμικά ιεροσπουδαστήρια), δύο ντερσχανέ-μεστζήτ (μεγάλες θολωτές αίθουσες διδασκαλίας που λειτουργούσαν συχνά και ως χώροι προσευχής), ένα ιμαρέτ (=πτωχοκομείο), ένα μεκτέμπ (= ισλαμικό σχολείο πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης για αγόρια) και τα γραφεία της διεύθυνσης του ιδρύματος. Στην Καβάλα επίσης σώζονται και άλλα επιβλητικά οθωμανικά αρχιτεκτονικά έργα: το Τζαμί του Ιμπραήμ Πασά, κτισμένο από τον ίδιο το 1530 έξω από τα τείχη (σημερινός ναός Αγ. Νικολάου), που είναι τμήμα του κιουλιγιέ (=κέντρο ισλαμικών πόλεων από θρησκευτικού και κοσμικού χαρακτήρα κτήρια) της Καβάλας, καθώς και το υδραγωγείο του σουλτάνου Σουλεϋμάν του Μεγαλοπρεπούς από τον 16ο αι., στο οποίο εντοπίσθηκαν αρχαιότερα τμήματα στις βάσεις, ίσως του ρωμαϊκού υδραγωγείου της τότε Νεάπολης.
Το 1864 οι έλληνες κάτοικοι, μετά από ειδική άδεια του σουλτάνου, βγήκαν από τα βυζαντινά τείχη της Παναγίας, όπου ήταν εγκατεστημένοι ως τότε και έχτισαν την ιστορική συνοικία του Αγ. Ιωάννη, με κτήρια λαϊκής τεχνοτροπίας, με αμυδρές νεοκλασσικές επιδράσεις. Η συνοικία αυτή μαζί με το κιουλιγιέ της πόλης, με τις καπναποθήκες και κτήρια για την λειτουργία του λιμανιού αποτέλεσαν τον συνδετικό κρίκο μεταξύ της παλιάς και της καινούριας πόλης ,που αναπτύχθηκε στο εξής στην αμφιθεατρική παραθαλάσσια περιοχή, όπου σώζονται ελληνικά και ξένα αρχοντόσπιτα από την εικοσαετία γύρω στο 1900. Τα ελληνικά από αυτά τα κτίσματα, χρονολογημένα λίγο πριν τους βαλκανικούς πολέμους του 1912-13, τα χαρακτηρίζει η κυριαρχία του νεοκλασσικισμού, με έντονα εκλεκτικιστικά στοιχεία. Σημαντικότερα από τα νεώτερα αυτά κτήρια είναι το παλαιό δημαρχείο της Καβάλας (αρχικός ιδιοκτήτης καπνέμπορος Δ. Τόκκος, 1879), το νέο δημαρχείο (μικρογραφία πύργου της Ουγγαρίας, τέλη δεκαετίας 1890), το κτήριο του Γερμανού βαρόνου Άντολφ ντε Ζολνάϊ Βιξ και αργότερα της καπνεμπορικής εταιρίας Γκλεν (μάλλον του 1906), το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Καβάλας (καπναποθήκη του Τούρκου καπνέμπορου Κιζί Μιμίν από τα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 20ου αι.) και η Μεγάλη Λέσχη της Καβάλας με έντονα νεοκλασσικά στοιχεία (αποπεράτωση 1910). Μετά το 1924 και τον διπλασιασμό του πληθυσμού της πόλης λόγω της εγκατάστασης των προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής, εμφανίσθηκαν διαφορετικού ύφους κτήρια: κατασκευές επώνυμων τεχνικών, που εφάρμοσαν τις ακαδημαϊκές τους αντιλήψεις με ελεύθερες προσωπικές λύσεις και αναγνωρίσιμα μορφολογικά στοιχεία, κτήρια Ηπειρωτών ή άλλων μαστόρων και τα προσφυγικά σπίτια .

Πηγές: Α. Στεφανίδου, «Το ιμαρέτ της Καβάλας», Μακεδονικά τ. ΚΕ’- Κς’ /1986, σ.σ.203-265, η ίδια, «Πόλη-λιμάνι της Καβάλας κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας. Πολεοδομική διερεύνηση 1391-1912», Διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πολυτεχνικής Σχολής, 1991, Α. Καραδήμου Γερόλυμπου, Μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Βορειοελλαδικές πόλεις στην περίοδο των Οθωμανικών Μεταρρυθμίσεων, Τροχαλία 1997, Π. Ζιώγας, Αρχιτεκτονικά Αριστουργήματα, τα παραδοσιακά κτήρια της νεώτερης Καβάλας, “Καβάλα”, Εφημ. Καθημερινή, Επτά Ημέρες, Πόλεις της Μακεδονίας, τ. Γ΄Αθήνα 1996.